[Il poemetto fu pubblicato con una
traduzione in italiano
ad opera del Pascoli
I titoli tra parentesi quadre sono tratti dal commento all’edizione mondadoriana]
HYMNUS IN TAURINOS[INVOCAZIONE E PROTASI] | |
Taure sacer, qui bina iaces post flumina magnus Eridanique iacens observas labile murmur, viderunt rigida glacie Titanes amicti te macrum saevisque rubis et carice vesci | |
5 |
principio, te membra iugo prosternere montis praecipitesque pati ventos noctemque nivalem, te tacitas augere tuas in saecula vires campis exsultantem urgentemque ictibus auras. Tu gaudens umbra, placido tu gramine felix, |
10 |
continuavisti bello per saecula bellum. Tranabas fluvios alacer, modo sanguine mixtus paulatim cedens obnixusque Alpibus hostem arcebas, dein insidiis exceptus utrimque acer utroque dato vertebas cornua saltu; |
15 |
postremo propter Ticinum mole gravi stans torva tuebaris nunc ripas cautus et undas, nunc ultra fluvium populatas hostibus herbas. Mansisti sic taure minax in limine belli obstipa cervice diu cum denique raucus |
20 |
intonuit tota tuus Italia mugitus.
II[LA MIGRAZIONE DEI TAURINI]Qui tu taurus eras? ΙΤΑΛΟΣ ne ille ipse sacer, quiante per Hesperiam magnam perduxit ad oras extremas fato populum nomenque futurum? Ibant vitantes tinctas livore paludes |
25 |
silvasque indomitas atrisque in rupibus ignes. Aures pellebat suspensas speque metuque vox hominum non ulla, fluens sed murmur aquarum assidue montisque cavi sonor imus et aestus. Emergens stagnis efflabat naribus imbrem |
30 |
interdum fluvialis equus, qui lentus in agmen vertebat limos oculos rictumque tumentem. Interdum silvas findebant rhinocerotes magno cum strepitu percurrentesque elephanti. Nec populum tectum foliis et frorldibus umquam |
35 |
cessabant noctu circum terrere leones. Sed tu taurinam pergebas ducere gentem, taure, tuam, cum, tarda prius, vestigia tandem pressisti. Namque ante pedes diffusa iacebat flava palus septemque exstabant gurgite colles, |
40 |
atque aquilae circum fulvae quandoque volabant stagna lacessentes et inertes questibus undas. At nubem piceam dissultantesque favillas volvebant noctu montes et terra tremebat motibus assiduis subterque incendia caeli |
45 |
tota palus croceis ardebat livida flammis. Ille dies aberat: tu longo, taure, vocabas mugitu Romam sub aquis algaque latentem atque erupturam multo post tempore, cum tu exciperes solem stellis et floribus aptus. |
50 |
Namque est in caelo tua prosilientis imago. Tum Romam Tellus cingebat pervigil igni et tonitru. Tu tardus iter per curva tulisti litora et umbrosas valles amnesque rapaces, donec permensus totam sine nomine terram, |
55 |
tandem Ver Sacrum sistis populumque sequacem. Italiam primum laeti dixere bubulci tum, bone taure, tui. Parvam sed ubique virentem Italiam mare caeruleum lambebat, et ante candida flammatis halabat nubibus Aetna. |
60 |
Dein mare tranasti visurus pabula Solis. Trinacris errantes Tauriscos insula cepit. Victor ab occiduis veniens sed maximus undis Alcides vetuitque viam iussitque reverti intendens arcum minitabundamque sagittam. |
65 |
Tuque iter effectum repetis lenteque recedis atque Italos agis et retro vestigia calcas magna pedum, circumspiciens te saepe, tuorum. Tum quae tarda palus fuit olim, vomere findi vidisti Romamque seri nudumque serentem |
70 |
pastorem, qui te floresque et sidus et auram manserat. Hinc etiam longe discedere iussus egisti populum, cum semper pone videres, obscurae nocti similem nudumque tenentem intentumque arcum minitabundasque sagittas, |
75 |
Herculeam tamquam mediis in nubibus umbram. Sed tandem gemini te fluminis angulus aegrum excepit durisque domum sedemque dedisti Taurinis: ubi, longarum memor ante viarum Italiaeque tuae, grandesque sub Alpibus annos |
80 |
opperiens magno iacuisti corpore custos.
III[LA PROFEZIA]Virginei montes Italum, qui celsa petentesabicitis puri vestem procul omnibus omnem, quae voces lucos quae personuere cavernas omina tum vestras! Nam Matres antra colebant |
85 |
et silvas patulis fagis et quercubus atras candidaque assiduis exercita culmina ventis. Hae regem fore provectum de clade canebant duratumque malo, qui certo figere telo rupicapras solitus, patrias percurreret Alpes, |
90 |
vi nimbi gaudens et verticibus praeruptis. Hunc niveo viso media inter nubila signo immemorem subiisse sui discrimina rerum omnia, vexillum caelo caeleste ferentem, dum libertatem populis daret undique victor, |
95 |
indomitum rursus per totam ducere taurum Hesperiam magnam tutis a vallibus ausus extremasque sequi sedes et discere primam Italiam coram flagranti nubibus Aetna. Hunc Donnum fore fatalem parvoque potentem |
100 |
qui saevis Italum perculsus questibus aures, Taurinos ageret longamque intenderet hastam, rursus et armaret ferrea te casside, Roma. Sic modo per lucos et sola silentia Matres, nunc et ad Eridani sacrum caput: unde superne |
105 |
carmen ab umbrifero Vesulo currebat ad aequor Hadriacum, resonans desertas murmure ripas. At longa stantes serie fluviumque tuentes perpetuum, virides audita voce puellae populeis nutare comis, et pandere pennas |
110 |
candidus et liquidum fluitare per aethera cycnus. Horrebant illae clementi flamine pulsae edebantque sonos, velut una prorsus euntes, dulcimodos, cum lusciniis non ulla careret, atque effundebat dulcem procul agmen amorem. |
115 |
Heroum mortes et flebas, cycne, futuras suavius. Hi lauri nemus immortale tenebant ad caput Eridani sacrum, paeana canentes, sanguinis expertes animae, qui corpora tandem nacti, qui tandem conspecto lumine vitae, |
120 |
vitam pro patria cum sanguine fundere vellent.
IV[ANNIBALE]O Taurinorum iam tum devota tuae gensItaliae, vigiles niveis super Alpibus ignes per noctem rerum, fortissima corda, perennes in circumiecto positae procul aggere Romae |
125 |
excubiae! Primus vestros transcenderat hostis, Italiae Romaeque sacrae sacra moenia, montes: transibat ventis et tempestatibus actus, albis confusus nebulis nimboque nivali; omne fatiscebat supra caput undique caelum |
130 |
vadentis, caecas occultans pulvere turbas: per iuga, per valles caelique oppleta ruina pergebat porro, velut immemor, ire. Anxius hinnitus circum resonabat equorum quaerentum fulvas afflatu solis arenas, |
135 |
immanesque greges sub palmis pascere sueti turrigerum lenti procedebant elephantum. Post illum fragor et labes trepidusque tumultus, et strages silvarum et vis crepitans flammarum. Namque sequebatur perversis orbibus anguis |
140 |
immensus, late qui cultos sterneret agros, erueret lucos, everteret oppida cauda, omniaque ardenti simul atrox ore cremaret. Haec erat Italiae clades, erat extera vis haec illa, ausura sacros exin perrumpere fines |
145 |
semper, et immani vastatam pondere terram opprimere et segetum cineres urbisque favillam. Tum primum rupes quibus haeret Terminus alte exstructus, magnum qui circumvolvitur arcum, hinc atque inde maris fundo fundatus in aevum, |
150 |
Punicus excidit serpens fecitque viam vi: tum primum gladiis exsurrexere micantes Taurini patrioque pias in limine vitas proiecere, suum testati sanguine fatum. [IULIA AUGUSTA TARINORUM]At vos vidistis rursus qui scanderet Alpes |
155 |
civis ab Italia romanus, et arma latinae trans italos fines morem ducentia pacis. Nam medius vestri praesens apparuit olim, candidus, effulgens quasi vivo marmore, Caesar. Ille paludatus fulvam ducebat Alaudam |
160 |
cingebantque ducem fasces et pila cohortis horrida; seu potius laeto sermone serebat multa vel arrepto sulcabat vomere ceras. Nunc res romanas et terra bella marique atque orbem domitum pacatamque undique Romam, |
165 |
nunc meditabatur concinnas carmine nugas. Hic perhibent, gelido cum ningeret aere, tectum regis inops subiisse feri, qui lacte benignus iuvisset sectoque ignotos ibice cives: cum vero de rege cohors permulta iocari |
170 |
montivago coepisset, et hic ostenderet illi ante focum scamno rugosum fronte sedentem, atque aliquis verum dixisset cornibus hirtum, qui donaret opes deus, esse sibi Cernunnum; edixisse ducem potius se vivere primum |
175 |
in pagis istis quam Romae malle secundum. Quid tum prosiliens a scamno, regule, querno tu subito? Nigro flagrabant lumine civi mortales oculi; tibi tamquam caerulus ensis ex acie gemina splendebat. Clarior ignis |
180 |
exarsit, crepitumque dedit sparsitque favillas. Deinde per anfractus venti mugire diu vis, occulta resonans infinitate locorum, tamquam vox aevi. Tum coram Caesare Gallus septus labra pilis stetit haud minor; atque ait: «Omen |
185 |
accipio. Regno contentus paupere degam transfigens cervos et lustrans avia montis, donec in Urbe mihi liceat consistere primo». Adrisere omnes sed tum longinqua futuris posteritas visa est saeclis afflare cohortem. |
190 |
Mox urbem Caesar Taurinis ipse sagatam condidit et vallo cinxit portasque gemellis turribus ornavit dein his considera castris venturi prudens, fortes cum fortibus una, hastatos veteres dimissos iussit ab armis. |
195 |
Tuta in perpetuum stetit urbs quadrangula muris, tuta viris, portaque ingenti dextera voces captabat sonitumque omnem, si forte cohortes audiret notas venientes, aera siquis pulsaret clamor procul et fragor ille tubarum, |
200 |
si via iam streperet caligis, si Roma rediret, aut ex visuris fugientes postibus annos perpetuasque vices hominum momentaque rerum, hinc esset patriam redeundum denique Romam. Immemori deinceps fugiebant tempora cursu, |
205 |
immemores amnis geminus volvebat aquas: urbs quattuor a portis captabat sedula ventos, ad Romam semper vertens ex Alpibus aures. [LA CROCE DI COSTANTINO]Ecce aderat rutilis ingens exercitus armis.Ferrum equites, celabat equos ignobile ferrum |
210 |
totaque splendebat taetra ferrugine tellus. Num vos Romanos dicamus ab urbe profectos? Heus ubi pila, sudes? ubi vallum? quidve latetis sub ferro? Contra descendit ab Alpibus agmen atque Italae magno prorupit fornice portae. |
215 |
Crux in conspectu per sudum candida caelum. Obstipuere viri. Dein exaudita duci vox: Hoc signo vinces! Vicerunt nempe, brevesque invenere viam sub squamis cominus enses. In vestro mansit Taurini, candida caelo |
220 |
crux modo luce micans, modo tristi pallida nimbo, donec id augustum cepit victoria signum, cum viridem gestans palmam, fortissima martyr Italia, albentem rorares sanguine vestem. [LA CORONA D’ITALIA]Interea septemgemino de culmine Roma |
225 |
corruerat, neque iam quidquam nisi nomen et umbra Hesperiae ferro vastae flammaque manebat. Deinceps interiit nomen quoque, sicut in amplo parva rogo micat extremum moritura favilla. Tum dux Taurinis barbatus praeerat, hostem |
230 |
quem Romae flavus iam flumine miserat Albis. Ad laetas epulas regis taedasque profectus dux Agilulf vixdum medias intraverat aedes: cum tonitru subitum simul aulam lumine fulgur perfudit fulvasque comas barbasque virorum |
235 |
et densas bastas splendentesque aere secures et iuvenem regem, simul impulit attonitos et cum longo totam quatefecit murmure sedem. «Et regnum iuvenis breve rex sortitus et aevum. Dux Agilulf, te deinde brevi nos tempore regem |
240 |
dicemus». Quae verba suo resonantia corde condidit; at paucis res annis ipsa probavit. Nec tum ductores coniunctis vocibus hastam illi detulerunt in se regnare iubentes: nam regnum pateramque mero regina rubentem |
245 |
italico, postquam summo libaverat ore, obtulit, et «Gentes generosas» inquit «ut istud vinum, rex Agilulf, in apricis collibus ortum, nunc rege, sed mores ex illis disce regendi». Tunc et arenivago qui clamavisset in ortu |
250 |
saeclorum «Munite vias et sternite palmis: Ipse venit», sacrum struxerunt marmore templum fulgentemque auro dono posuere coronam quam mox venturus sibi cingeret Italiae rex. Anulus at circum purum discreverat aurum |
255 |
ferreus e clavo ductus crucis. Ista nimis quam vera, viri, saeclis tamen adspicienda futuris. Nempe cruci clavus reddetur, nempe corona ductori Taurinorum reddetur, in omni qui rex Italia iuste dominabitur unus, |
260 |
Italiam et reddet fatis Italisque suam; sed tempore post longo, multo cum sanguine, ferro. [IL DUCA FERREO]Tum ferro duri Taurini cernere vitamcoeperunt et se fortes in rebus egenis semper et adversis patriae praestare futurae, |
265 |
quamvis nec memores fati nec nominis, ipsos mutarent mores et linguam paese quirinam. Iamque caput gentis nullum, iamque urbe potitus augusta montes vallesque insederat hostis. Occiderat signum, nec enim qui tollere posset |
270 |
quisquam erat: errabat Donnus procul Alpibus exsul: exanimo similis, velut altae turbine rupis ictus delapsae, prope flumina, taure, iacebas: cum rediit, cinctus nigrantis tegmine ferri, ferreus, immanem tollens, ut signifer, ensem |
275 |
et pugnacis equi fodiens calcaribus armos victor ab exsilio: quo viso «Iam venit, est iam nobiscum dominus» proclamavere per urbem Taurini, «vero tu dictus nomine nobis Emmanuel!» Stetit ille ferumque repressit habenis |
280 |
pacifer, et magnum vagina condidit ensem.
[IL RISORGIMENTO]Nonne idem destrinxisti volvente ter aevo?Urebant tristes ex omni parte querellae adsiduique animum luctus tibi, namque per omnem Hesperiam late vastans reptabat echidna |
285 |
illa rapax atque iniustas virgasque securesque experiebatur populus regesque superbos. Tu vero voces et plenas questibus auras arripis, et veterem nudas haud immemor ensem, et labarum tollis, Ticinum traicis, urbes |
290 |
sollicitas et ad arma vocas gentesque secundas ad pulcrum ducis pro libertate duellum. Auspiciis dein mille tuis et nomine naves conscendunt geminas tenduntque heroes ad illam dis et semideis cultam Trinacrida: vestis |
295 |
remigibus rubra divinis: dux divus Ulixes. Nec tamen interea cessas pugnare quoad rex totius Italiae clavum sanctamque coronam imponis capiti. Tum crux, qua vincere par est, caelitus affulsit viridanti candida terrae |
300 |
quae nive summa nitet, quae flammis ima coruscat, nec cuiquam quidquam cedens, alpine, nec usquam, regule, stas ingens Romae Romaeque manebis. V[IULIA AUGUSTA TAURINORUM]O Italis quae metatus iam Iulius ipse est,augusto augurio, nec vi superando nec arte, |
305 |
castra novis! O signorum domus Italiaeque principia! O sedes spectantis consulis hostem! Hic aquilae bellis post saecula longa gerendis asservabantur signumque hic purpura pugnae. Hic trivere solum caligis clavisque cohortes |
310 |
semper, et insonuit conciso bucina cantu, quam clangore tubae, litui stridore canentem exciperent atque aequato cava tympana bombo. Hic alacrem licuit gradientis velitis undam et vectas quadruplo turmas audire tumultu. |
315 |
Hic multo septus tirone triarius acrem ostendit vultum, dum praelia saeva reposcunt narrantique inhiant. Namque hic tendebat in armis ultimus aeternis exercitus immemor aevi, quem sacramento quondam misisset adactum |
320 |
atque in perpetuum liquisset Roma fidelem. Praeterfluxerunt anni plus mille: manebant oblitae Romae iussum revocantis ad urbem. Interea magnae circum vestigia matris servabant, lapides hedera muscoque virentes, |
325 |
cipposque impositos tumulis tacitisque sepulcris, signaque, et augustos arcus et marmora vasti eruta iam claro tepefacti sole theatri. Necnon cernebant longo velut agmine celsum montem scandentes procul ire gigantas aquatum. |
330 |
Sed magis antiquae servabant artis honorem, impigri terram circum mollire colendo. Hinc laeto videas undantes gramine campos, et vescis virides culmis florere paludes, atque racemifero vestitos palmite colles. |
335 |
Ex illis latices securi, sive fluentes in pateram fervent tremulo cum murmure, quali unda redux bibula late sorbetur arena, laetitiamque ferunt et puram nubibus auram, sive addunt vires austeri forte severis. |
340 |
Nil est his potius, si quando parca Quiritem accipiunt aliquem functum convivia bello et meminisse iuvat patriaeque exsolvere votum. VISalve, arx irrupto vallo circumdata, salvefirma viris statio delectis ultima Romae, |
345 |
nominis italici salvete stativa ruentis, urbs quam Roma suo dea designavit aratro augustam similemque sui rectamque quadratamque! Ut legio late pariles pilata cohortes explicat et secto fulgentes limite turmas, |
350 |
sic lautos vicos, sic pulcras dirigis aedes urbs tu sacra tuas: nam totum quidquid es, illud militat, atque etiam voces animique virorum omnem dedecori sueti praeponere mortem et patriae iussis lituo parere vocantis. |
355 |
Nec quamquam partes crevisti semper in omnes, mensoris tamen oblita es nec cardinis umquam antiqui: prisco quae pares aucta tetranti, et vallum sulcosque refers directa viarum. [LA CITTÀ OPEROSA]At nova miles habet circum novus illa sonoque |
360 |
noctes atque dies armorum castra lacessit. Undique textrinae radiis et pectine crebrae perpetuum resonant, resonant incudibus ictus, ferrum exercetur, vapor exsilit, aera liquescunt, truncosque innumerae non cessant findere serrae. |
365 |
Hoc opus efficiunt spumantis fluminis amnes praecipites procul aeria de rupe ruentes. Namque vir humano maior compescuit ac vi ingenti domitos fieri, quod et ante fuissent, iussit equos, albasque iubas diffondere ventis |
370 |
et fremere efflantes patulis e naribus humorem. Hi navant operam longe nutuque vocati vel minimo, citius vel rima fulguris adsunt. Hos frenis lorisque regunt et verbere pellunt artifices, placidos adhibentes usque ministros. |
375 |
Nec tantum ferrumque domant lignumque refingunt: concinnant etiam pueris bellaria, quae te matribus, urbs, cunctis non tantum nomine notam, sed quadam faciunt penitus dulcedine dulcem. [LA GRAN MADRE]O dulcem vere dicant ante omnia matres |
380 |
te matrem, natos quae tot complecteris una corde fovens hortisque beas florentibus omnes et nitidis ludis atque almae luce palaestrae! Bellipotens Augusta, vires dum pace, videris innumeris resonans sub vespere nidus alumnis. |
385 |
Praetextatus enim te tunc exercitus implet principiis parens aliusque idemque quotannis. Nec docili tu prole tua contenta per orbem terrarum totum pueris castisque puellis, Mater Magna, tuo magno de corde dedisti, |
390 |
quotquot in excelsis domibus, sub paupere tecto, gaudent sive dolent, lacrimas quibus exprimis illas, gaudia quae valeant aliquo miscere dolore cum surgat medio levis ex maerore voluptas. Tum similes fiunt fraterno foedere iuncti. |
395 |
O mensae pueris communi pane paratae et dapibus parcis, o sacrum nempe diurnum ipso in vestibulo templi vitaeque ferendum! Hinc amor et pietas, hinc pax se candida tollit. O flores populi, vestis quibus esse videtur |
400 |
ex levibus foliis! O plausis labile pennis agmen et argutae voces et cantus ad auras sublatus tremulumque novo quasi sidere caelum! VIINunc igitur canite, o pueri roseaeque puellae,Italiam. Italiae vox non iucundior ulla est; |
405 |
nam gracilis vox ista tubas sonat et fera pugnae classica et in mortem patres sine fine ruentes. Nunc cantu classes italas italasque cohortes rite secundetis. Forsan procul arriget aures in specula mali stans celsa nauta marisque |
410 |
explorans fremitum, si qua natet hostis in undis; forsan et attollet veles caput unus et alter excubitor tenebris inhians noctique dolosae: nam mare fluctisonum procul et deserta locorum omniaque insidiis, saevo plena omnia leto, |
415 |
ceu globus alituum velox nubesque canorae, virgineus, pueri, vester superevolat hymnus. Dicite subiectam quibus olim iura dedisset et mores artesque suas, penitusque sepultam ut tantum laudes ferret nomenque sepulcrum, |
420 |
subsiluisse solo stantemque omni pede pestes atque hostes omnes procul abiecisse potentem Italiam excubiae, quae post vos, ante supraque est. |
v. 21. Graecia enim antiqua, ut scribit Timaeus, tauros vocabat
ἰταλούς...
Varr. R. R. II, 5.
[v. 49. A. . XII Kal. Maias, qui dies est pridie Perilia, sol Ariete relicto Taurum ingreditur. Ovid.
Fast. IV, 713 sqq.]
v. 62 sqq. Alii scripserunt quod e Sicilia Hercules persecutus sit eo nobilem taurum qui diceretur Italus... Varr. l. l.
v. 72 sqq. Hom. Od. XI, 601 sqq.
v. 116 sqq. Verg. Aen. VI, 659.
v. 139 sqq. T. Liv. Hist XXI, 22.
v. 208 sqq. Nazar. Pan. ad Constantia, 22 sqq.